انسان آرمانی عبید زاکانی «رند» است

ایرج شهبازی گفت: به نظر می‌رسد که انسان آرمانی عبید زاکانی رند است و رند در غزلیات او دارای هفت ویژگی عشق، مستی، بی‌اعتنایی به داوری‌های دیگران، وارستگی و آزادی، صداقت، اخلاص و چالاکی است.

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، غزل‌های عبید زاکانی از ارزشمندترین آثار او هستند که گذشته از بحث هنری، می‌توان از خلال آن‌ها کلیدهای مطمئنی برای ورود به دنیای ذهن و روان عبید به دست آورد. با توجه به این موضوع، چهار درس‌گفتار در موسسه شهر کتاب با عنوان «تحلیل شخصیت عبید زاکانی، بر اساس غزلیات او» تنظیم شده، که دو جلسه‌ این درس‌گفتارها در سال ۱۳۹۷ برگزار شد و به تفصیل درباره‌ سبک غزل‌سرایی عبید و ساختار غزلیات او و نیز در باب باورهای عبید راجع به خدا، دین، زندگی پس از مرگ، تقدیر، بخت و نظایر آن سخن گفته شد. در ادامه همین موضوع و در هجدهمین نشست از مجموعه درس‌گفتارهایی درباره عبید زاکانی، روز چهارشنبه (۲۲ خردادماه) با سخنرانی ایرج شهبازی، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، به تحلیل و بررسی احساسات و خواسته‌های عبید زاکانی در غزلیاتش پرداخته شد.

در ابتدای این نشست ایرج شهبازی ضمن یادآوری مباحث مطرح شده در جلسات پیشین، «رندی» را یکی از مباحث مهم مطرح شده در غزلیات عبید زاکانی معرفی کرد و گفت: در زبان فارسی تعداد زیادی کلمه مثبت داریم، که در طول تاریخ معنای آن‌ها منفی شده و برعکس بسیاری کلمه منفی داریم، که در طول تاریخ دگرگونی معنایی پیدا کرده و معنای مثبت گرفته‌اند. یکی از این کلمه‌ها «رند» است، که از یک کلمه کاملا منفی به کلمه‌ای بسیار مثبت تبدیل می‌شود؛ به‌گونه‌ای که تقریباً یک انسان آرمانی را در نظر بعضی از بزرگان آینه‌گی می‌کند.
 
وی ضمن معرفی سنایی به عنوان اولین کسی که رند را در معنای مثبت به کار گرفته، بیان کرد: از شعر سنایی که جلوتر می‌آییم، خیام و بعد از او عطار و سعدی هم از رند معنای مثبتی ارائه می‌دهند. در قرن هشتم هم امثال سلمان ساوجی و خواجوی‌کرمانی از رند به همین معنا استفاده می‌کنند. بنابراین حرکتی از سنایی شروع می‌شود و تا قرن هشتم که حافظ و عبید هستند، ادامه پیدا می‌کند.
 
تاثیر عبید زاکانی بر مکتب رندی حافظ
او ادامه داد: عبید زاکانی که معاصر حافظ و چند سالی از او بزرگتر است، هم معمولاً رند را به معنای مثبت به کار می‌برد. حجم اشعار عبید درباره رند، هم از نظر کمیت و هم از نظر کیفیت قابل توجه است و می‌توان آن را یکی از کوشندگان جدی در تاسیس مکتب رندی به شمار آورد. مقایسه سخنان عبید با حافظ، کاملا نشان می‌دهد که اگر او نبود، شاید این کاخ رفیعی که به نام حافظ رقم خورده و مکتب رندی نام دارد، به این شکل در نمی‌آمد.
 
عضو هیات علمی دانشگاه تهران ضمن اشاره به شاعران بزرگی که از رند معنای مثبتی ارائه می‌دهند، اظهار کرد: به گمان بنده علت این که بزرگانی چون عطار، حافظ، عبید و ... یک کلمه منفی را به عنوان قهرمان شعر خود می‌آورند، دلایل بسیار اساسی دارد و شاید مهم‌ترین دلیل آن، این است که می‌خواهند از طریق کلمه رند به وارونگی نظام ارزش‌ها و ضد ارزش‌ها در جامعه اشاره کنند. یعنی وقتی که در یک جامعه انسان‌های مقدس و محترم به ریاکاری، تظاهر و کارهای ناروا آلوده شوند و از فضیلت‌های دینی در جهت منافع مادی استفاده کنند؛ کسانی مثل حافظ برای مقابله با این روش، طبیعتا مکتب رندی را بنا می‌گذارند.
 
او ادامه داد: به گمان بنده علت اینکه همیشه رند مقابل زاهد یا صوفی قرار می‌گیرد، این است که می‌خواهند بگویند فضیلت‌هایی در این دنیا وجود دارد که ارزشمند هستند، ولی نمایندگان مشهور و معروف این امور در جامعه، عاری از آن فضیلت‌ها هستند؛ در نتیجه ما باید یک آدم و عالم نو درست کنیم، که حافظ و امثال او در اشعار خود طرح این جهان و انسان نو را ریخته‌اند و به نظر می‌رسد آن انسان نویی که به دنبال آن می‌گردند، همان رند است.
 
رندی، مستی و عشق؛ سه ضلع مثلث انسان آرمانی در نگاه حافظ و عبید
شهبازی ضمن اشاره به مفهوم رند در اشعار عبید، به طرح شش گزاره درباره رند در غزلیات عبید زاکانی پرداخت و گفت: در تحلیل نهایی، همه سخنان عبید درباره رند، به یکی از این شش گزاره برمی‌گردد. اولین نکته بحث رندی، عشق و مستی است. از نظر عبید رندی که یک فضیلت بزرگ است، همواره همنشین ۲ فضیلت دیگر، یعنی عشق و مستی است. در واقع مستی و رندی و عشق سه فضیلت همنشین‌اند، که سه ضلع یک مثلث را تشکیل می‌دهند و دقیقا همین مثلث انسان آرمانی کسانی مثل عبید، حافظ و امثال آن‌ها را به ما نشان می‌دهد.