معضل کم‌آبی زمینه را برای گسترش تنش‌های بین‌المللی فراهم کرده است

آتشِ آب

بحران آب در جهان، زمینه‌ را برای وقوع جنگ در آینده فراهم کرده است. تردیدی نیست که مسئله آب، موضوعی خطیر و بحران‌‌‌آفرین در آینده جهان قلمداد می‌شود. در دورانی که جمعیت زمین نسبت به امروز کمتر بود نیز منابع آبی دردسرهای زیادی در دنیا ایجاد می‌کرد که از آن‌جمله می‌توان به جنگ‌ها و درگیری‌های میان ایران و روم بر سر دو منبع اصلی یعنی رودهای دجله و فرات اشاره کرد. دجله و فرات رودخانه‌های پر آبی بودند که تنش‌ها و درگیری‌های زیادی در ارتباط با آن‌ها در جهان شکل گرفت و حتی امروز هم اختلافات عمیق میان سوریه، ترکیه و عراق در ارتباط با همین دو رودخانه بزرگ جریان دارد. بحران فراگیر جهانی در مورد آب هر روز ابعاد گسترده‌تری پیدا می‌کند و در صورتی‌که جهانیان با استفاده از ابزارهای حقوقی تعریف‌شده در ساختار نظام بین‌الملل برای حل این چالش، راهکاری را تعریف نکنند، آن زمان است که به‌صراحت می‌توان گفت آینده جهان به‌مراتب بحرانی‌تر از آن‌چه امروز شاهد آن هستیم خواهد شد.

ترس و هراس از بروز جنگ‌های آبی، دغدغه‌ای مربوط به آینده نیست چرا که هم‌اکنون نیز جنگ‌ها و تنش‌های مبتنی بر بحران آب در جهان در جریان است. درگیری‌های روآندا و بروندی از نمونه‌های واضح این تنش‌ها در آفریقاست. موضوع اصلی اعراب و رژیم صهیونیستی نیز به‌نوعی به بحران‌های مرتبط با کمبود آب برمی‌گردد. جنگ‌ها و تنش‌های میان افغانستان و پاکستان نیز حول همین بحران در جریان است. یکی از دلایل اصلی ایجاد گروه‌های تروریستی، گسترش فقر و افزایش جمعیت در کشورهایی است که برنامه مدونی برای مدیریت و اداره منابع آبی ندارند. در چنین کشورهایی روستا‌ها به‌دلیل کاهش منابع آبی در حاشیه قرار گرفته و روستاییان برای برخورداری از امکانات به شهرهای بزرگ مهاجرت می‌کنند؛ این مهاجرت می‌تواند زمینه بی‌ثباتی سیاسی و اقتصادی را فراهم کرده و بستر لازم را برای شکل‌گیری گروه‌های تروریست فراهم کنند.  در سال‌های اخیر از گروه‌های افراطی و تروریست‌هایی نام برده می‌شود که تلاش می‌کنند با در اختیار گرفتن منابع آبی، سلطه خود را در مناطق تحت کنترل تقویت کنند. در این رابطه نیز باید در نظر داشته باشیم که این جریان‌ها حتی اگر با عنوان تروریست شناخته شوند، ماهیتی بالاتر و فراتر از تروریست‌ها دارند. در واقع چنین گروه‌هایی با در اختیار گرفتن منابع آبی، قدرتی همپای دولت‌ها در اختیار دارند. گروهی که بتواند منابع آبی منطقه‌ای را در اختیار بگیرد، گروهی با توانمندی‌های و اختیارات دولتی است. با این‌حال گاهی گروه‌های تروریستی به‌عنوان ابزاری در دست دولت‌هایی قرار می‌گیرند که با ایجاد بحران، ایجاد تنش و برهم‌زدن آرامش قصد داشته باشند برای چند صباحی موضوع مصرف آب و کمبود آن را در کشورهایشان به دست فراموشی سپرده و سنگری برای کاستی‌ها و ناکارآمدی‌های خود بسازند.
افزایش جمعیت جهانی، یکی از مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری کمبودها و بحران‌ها به‌ویژه در ارتباط با منابع طبیعی هستند. تغییر و تحول در شکل محیط‌زیست و از میان رفتن اکوسیستم‌ها از جمله تأثیرات افزایش جمعیت و استفاده بی‌رویه از منابع آبی است؛ البته باید در نظر داشته باشیم که سخن‌گفتن از مشکلات و کمبودهای مرتبط با آب، تأثیری در رفع و حل این بحران نخواهد داشت. ادبیات کنونی درباره شرح مشکلات مرتبط با بحران آب، بیش از ادبیاتی است که در ارتباط با راهکارهای حل معضل مورد توجه قرار می‌گیرند. با این‌حال حقیقت آن است که افزایش جمعیت منجر به کاهش منابع طبیعی می‌شود که در ساختار آن منابع آبی نیز تعریف شده‌اند.
تولید آب برای کشوری مانند ایران که حدود دو هزار کیلومتر مرز دریایی در جنوب دارد از اهمیت بالایی برخوردار است. ایران به‌عنوان کشوری خشک در جهان شناخته می‌شود که در دل بحران کم‌آبی یعنی یکی از خشک‌ترین مناطق جهانی قرار دارد و از سوی دیگر نیز در معرض تشدید این بحران به‌واسطه سیاست‌های داخلی و خارجی قرار گرفته است؛ از این‌رو در داخل کشور بیش از پیش نیاز به شناسایی راه‌حل‌های این بحران احساس می‌شود؛ البته راه‌حل‌های زیادی نیز در رابطه با تولید آب و مقابله با کم‌آبی گفته و نوشته شده است؛ به‌عنوان مثال آمارها در ایران نشان می‌دهد که مصارف غلط کشاورزی یکی از بزرگ‌ترین دلایل از دست رفتن آب شیرین و تصفیه‌شده است.
کشاورزی در دنیای پیشرفته با ابزارها و وسایلی انجام می‌شود که در کاهش میزان مصرف آب نقش دارند و ما نیز باید با استفاده از فناوری‌های مدرن، مشی و روش‌های جدید را با الگوهای قدیمی و غلط تعویض کنیم.
علاوه بر بحران‌های ناشی از الگوی مصرف نادرست، چالش‌های بین‌المللی در تقابل دولت‌ها نیز به بحران‌های آبی دامن می‌زند. از جمله این تنش‌ها می‌توان به مشکلات قدیمی میان ایران و افغانستان به‌عنوان همسایه شرقی اشاره کرد.
رود هیرمند که میان دو کشور به‌صورت مشترک مورد استفاده قرار می‌گیرد سال‌هاست زمینه را برای افزایش تنش‌ها میان ایران و افغانستان، به‌عنوان دو همسایه، فراهم کرده است. با ‌آن‌که معاهده‌های متعددی در رابطه با استفاده ایران و افغانستان از آب هیرمند وجود دارد، اما با وجود این، افغانستان مدت‌هاست که حق آب ایران را پرداخت نمی‌کند و همین مسئله روابط این دو همسایه را تحت تأثیر قرار داده است.
به هر ترتیب راهکارهای مبارزه با بحران کم‌آبی تنها از طریق دولت‌ها امکان‌پذیر است؛ چه از طریق اصلاح الگوی مصرف و مدیریت منابع آبی، چه از طریق دیپلماسی و ارتباط مؤثر با دیگر کشورها. دولت‌ها باید امکانات را در اختیار بخش‌خصوصی و جوانان تحصیلکرده‌شان قرار دهند تا بحران کم‌آبی به‌سوی ایجاد فاجعه حرکت نکند.
برنامه‌های تقویت ذخایر آبی در حال حاضر از سوی برخی کشورها دنبال می‌شود که از آن دست می‌توان به ساخت سدهای زیرزمینی به‌جای سدهای کلاسیک برای ایجاد ذخایر آب در زیر آبرفت‌ها اشاره کرد. به هر حال در صورتی که توجه لازم به دغدغه‌های آبی و بحران‌های موجود وجود نداشته باشد، جهان با سرعتی غیر‌قابل تصور به‌سوی شکل‌گیری فاجعه حرکت خواهد کرد. با بررسی ابعاد گوناگون بحران آب در آینده جهان به این نتیجه می‌رسیم که راه‌حل قطعی در رابطه با خشکسالی طبیعی و مصنوعی، تولید آب است.