روزنامه نگار علمی غیر از مطالعه مداوم راه دیگری ندارد
بایدها و نبایدهای روزنامه نگاری علمی در گفت وگو با "مهدی زارع"
گروه علم: در هفته های گذشته
اخبار مربوط به برخی تقلب ها و تخلف ها در حوزه پژوهش های دانشگاهی، در رسانه های
ایران بازتاب زیادی داشت. ماجرا از زمانی آغاز
شد که یکی از خبرنگاران نشریه ساینس به موضوع گسترش تقلب در تنظیم و تدوین پایان
نامه ها در دانشگاه های ایران پرداخت و در پایان نیز نظر برخی از استادان دانشگاه
های ایران برای دلایل بروز این پدیده و همچنین راهکارهای مقابله با آن را جویا شد. انتشار این گزارش، واکنش های بسیار
متفاوتی را در ایران برانگیخت. برخی گفتند این کوه
یخی است که فقط قله آن آشکار شده است، عده ای معتقد بودند رسانه های خارجی در
موضوع تخلف مقاله های پژوهشی سیاه نمایی می کنند. بسیاری از مسئولان آموزش عالی و
مدیران دانشگاهی نیز از اجرای برنامه هایی برای مقابله با خاطیان خبر دادند. تصویب
قانون در مجلس برای مقابله با متخلفان ازجمله این طرح ها بود. دراین میان اما دکتر
«مهدی زارع»، استادتمام پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله و عضو
وابسته شاخه زمین شناسی، گروه علوم پایه، فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، نظر
متفاوتی داشت. او بر این باور است که هرچند تخلف در زمینه پژوهش های دانشگاهی تا
حدود زیادی به کیفیت آموزش عالی کشور لطمه زده است، اما انتشار اخبار مربوط به آن
در رسانه ها در سطح گسترده، دردی از معضلات تحقیق و پژوهش را درمان نمی کند و چه
بسا خود موجب مشکلات دیگر شود. وی در یادداشتی که پیش از این در روزنامه شرق منتشر
شده بود، به خبرنگاران و روزنامه نگاران علم کشور هشدار داد که از بزرگ نمایی در
این زمینه بپرهیزند چراکه انتشار چنین اخباری ممکن است موجب تخریب علم شود. به
همین مناسبت با وی گفت وگو کردیم تا به عنوان پژوهشگری که با رسانه ها در ارتباط
است و خود نیز از راه رسانه ها با مردم سخن می گوید، انتظاراتش از رسانه ها و چگونگی
انتشار اخبار علمی و همچنین بایدها و نبایدهای گزارشگری علمی را بیان کند.
برخی از کارشناسان روزنامه
نگاری بر این باورند که هر خبرنگار علم باید بتواند در همه زمینه های علمی گزارش و
خبر تهیه کند و لازم نیست که خودش کارشناس باشد. برخی هم می گویند خبرنگار باید در
یک حوزه تخصصی فعالیت کند. شما طرفدار کدام نظر هستید؟
این موضوع بسیار دامنه دار و گسترده است و بهتر است کارشناسان روزنامه نگاری در این زمینه پاسخ دهند، ولی همین قدر می توانم اشاره کنم که به نظر من، روزنامه نگارانی که در یک حوزه خاص فعالیت می کنند، بهتر می توانند در زمینه تخصصی خود فعالیت کنند و مثلادر سمینارها و نشست ها حاضر شوند و در نتیجه معمولادر کارشان موفق ترند. البته این موضوع منافات یا مغایرتی با این موضوع ندارد که هرکسی که علاقه مند باشد، می تواند در همه حوزه های علمی فعالیت کند.
شما پیش از این گفته بودید که خبرنگاران علم نباید به اخبار مربوط به تقلب های علمی که در رسانه های خارجی منتشر شده بود، می پرداختند یا به آن دامن می زدند. دلیلتان چه بود؟
البته
پیش از پاسخ دادن به این پرسش تاکید می کنم که من آن موضوع را به آن شکلی که شما
گفتید مطرح نکردم، بلکه گفتم از پرداختن بیش از اندازه به آن خودداری کنند. هدفم
هم از طرح این موضوع آن بود که تاکید کنم انتشار چنین اخباری، ممکن است در درازمدت
موجب دلسردی پژوهشگران واقعی ما شود. هم اکنون دانشمندان و پژوهشگران ما امکانات
کمی در اختیار دارند و با وجود کمبود امکانات، دستاوردهایشان بسیار چشمگیر بوده
است. به بیان دیگر هم اکنون امکانات برای پژوهشگران بسیار کم و موانع بسیار زیاد
است. در چنین وضعیتی، انتشار گسترده اخبار مبنی بر تقلب، ممکن است موجب دلسردی
پژوهشگرانی شود که واقعا دستاوردهای برجسته ای داشته اند.
این نکته کاملادرست است، ولی
این را هم در نظر داشته باشید که تاکنون اخبار و گزارش هایی در زمینه تحقیق و
پژوهش دانشگاهی در ایران در رسانه ها منتشر شده بود که بر قسمت های مثبت این ماجرا
تاکید داشت و تعداد گزارش های منفی در این زمینه بسیار کم بوده است که بخواهد موجب
دلسردی پژوهشگران شود.
من هم در آنجا نگفتم که
خبرنگاران به شکل پیوسته و سیستماتیک پژوهشگران ما و دستاوردهای آنان را تخطئه می
کنند، بلکه تاکید کردم با توجه به حجم اخباری که در آن دوره زمانی خاص منتشر شد و
یک موج خبری را به راه انداخت، این احتمال را هم باید در نظر گرفت که ادامه چنین
وضعیتی در درازمدت می تواند نتایج و پیامدهای ناخواسته ای هم داشته باشد. در نظر
داشته باشید که هم اکنون در کشور ما پژوهشگران و محققان بسیاری فعالند. در این بین
عملکرد بخش زیادی از پژوهشگران معمولی است، بخش کوچکی از پژوهشگران ما دستاوردهای
برجسته ای در سطح جهانی دارند و بخش بسیار کمتری هم به تقلب روی آورده اند، اما در
عمل می بینیم با همه پژوهشگران (اعم از پژوهشگران معمولی، برجسته و متقلب)، به یک
شکل برخورد می شود که شایسته نیست. در نظر داشته
باشید که دستاورد ١٠ تا ٢٠ درصد از پژوهشگران ما بسیار
برجسته است و می توان این دستاوردها را افتخارآمیز توصیف کرد، اما زمانی که اخبار
مربوط به این تقلب ها در رسانه ها منتشر شد، در عمل تمایزی بین عملکرد و
دستاوردهای یک پژوهشگر واقعی و پژوهشگر متخلف را مشاهده نکردیم. انتشار گسترده
اخبار مربوط به تخلف پژوهشی باعث شده است که فضای روانی منفی و نامساعدی پیرامون
همه پژوهشگران شکل بگیرد که حتی روی پژوهشگران برجسته ما نیز اثر گذاشته است. من
با بسیاری از پژوهشگران در دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی کشور در ارتباط هستم و دیدیم
که انتشار این اخبار تاثیر ناخوشایندی بر آنان داشته است. در نظر داشته باشید در
مدتی که اخبار مربوط به تقلب و تخلف در رسانه منتشر می شد، کمتر رسانه ای به این
موضوع اشاره کرد که فقط درصدی از کل جامعه پژوهشگران تخلف کرده اند. ما نباید این
ذهنیت را در جامعه ایجاد کنیم که همه پژوهشگران ما متخلف هستند و دستاورد مهمی
نداشته اند. خلاصه آنکه نظر کلی من این بود که در انتشار این دست اخبار باید موازنه
بین رفتار درست و نادرست را برقرار کرد. البته من با رسانه آشنا هستم و می دانم که
معمولااخبار منفی برای مخاطبان جذاب تر است و به همین دلیل هم رسانه ها بیشتر به
آن می پردازند.
اتفاقا یکی از انتقادهای کارشناسان نیز این بود که اگر تعداد کمی از پژوهشگران یا دانشجویان تخلف می کنند، چرا مدیران، مسئولان یا استادان آنها با این تخلف برخورد یا مقابله نمی کنند؟
برخورد با متخلفان یا مقابله با دانشجویان متقلب بسیار مناسب است، اما به این نکته هم توجه داشته باشید که استادان یا مدیران و مسئولان هم ابزارهای کنترلی چندان موثری در اختیار ندارند؛ برای مثال زمانی که دانشجوی من، مقاله اش را برای نظارت ارائه می کند، من بیشتر توانم و وقتم را صرف بررسی کیفیت این مقاله از نظر نتایج این پژوهش یا روش شناسی پژوهش یا عدم قطعیت ها می کنم. برای من و بسیاری از استادان دیگر در دانشگاه ها و پژوهشگاه ها کار بسیار دشوار و وقت گیری است که متن را از لحاظ کپی برداری از دیگر متون و مقاله ها دنبال و پیگیری کنیم تا بتوانیم مشابهت بین روش ها یا داده های یک مقاله در ایران را با یک مقاله یا پژوهش دیگری که مثلادر اسکاتلند انجام شده است، پیدا کنیم؛ یعنی ما هم در موقعیتی نیستیم یا امکاناتی نداریم که بتوانیم بروز تخلف های این چنینی را کشف کنیم. من معمولادر ایران، دانشگاه های ایران را با دانشگاه های کشورهای درحال توسعه و هم رده خودمان مثلامالزی مقایسه می کنم. حتی دانشگاه ها و پژوهشگاه های مالزی هم امکانات و تجهیزات لازم برای پیداکردن تخلف های احتمالی را در اختیار دارند. هم اکنون نرم افزارهایی در بازار وجود دارد که می تواند کپی بودن بخشی از یک مقاله یا تمام آن را شناسایی کند. ما چنین ابزاری را نه تنها در شهرستان ها نداریم، بلکه حتی در دانشگاه ها و موسسه های بزرگ تهران هم نداریم. بنابراین خود من هم به عنوان استادی که باید نتیجه پژوهش های دانشجویانم را ارزیابی کنم مثل همه همکارانم، مدام این نگرانی را دارم، اما در عمل کار زیادی نمی توانم انجام دهم. هم اکنون حدود ٨٠ درصد از فعالیت های علمی من در حوزه بررسی و ارزیابی پایان نامه های دانشجویان دکترا و کارشناسی ارشد است و در همه این موارد این نگرانی را دارم. در این وضعیتی که خود اعضای هیات علمی دانشگاه ها و پژوهش گاه ها نگران کیفیت و اصالت تحقیقات هستند، به یکباره موجی علیه پژوهشگران به راه می افتد که به باور من، موجب تضعیف روحیه می شود.
پس از انتشار این اخبار موضع گیری ها بسیار متفاوت بود. بسیاری عمل تقلب را تقبیح کردند اما گویا وزیر علوم گفته چون رشد علمی ما چشمگیر بود، آنان به ما حسادت کردند و انتشار این اخبار به دلیل خصومت آنان بود.
باور من این نیست که دلیل
انتشار این اخبار، صرفا حسادت باشد. البته ممکن است کسی نسبت به کس دیگری حسادت کند،
اما اینکه چون به ما حسادت کردند، این اخبار را علیه ما منتشر می کنند، استدلال
درستی نیست و این گونه موضع گیری، نامناسب است. ولی درعوض در وزارت بهداشت و
دانشگاه آزاد، دستور دادند کمیسیونی شکل گیرد تا این موضوع را با دقت بررسی کند و
راهکاری برای مقابله با این معضل پیدا کنند. شاید بد نباشد بپذیریم در برخی از
موارد ممکن است در سیستم ما هم (مانند هر سیستم دیگری) اشکالاتی بروز کند و ما
آمادگی داشته باشیم دلایل بروز این اشکال را بررسی کنیم و در حد توان مان در رفع این
معضل بکوشیم. پس به باور من، باید در این زمینه، دو کار بسیار مهم انجام دهیم؛ اول
بررسی دقیق و منصفانه این پدیده و دیگری تلاش برای رفع این مشکل. ما هم اکنون همه
سعی مان این است پژوهش های خوبی انجام دهیم و نتایج آن را منتشر کنیم و اگر چنین
مشکلی پیش بیاید، اولین افرادی هستیم که خواهان مقابله با تقلب هستیم و فکر هم نمی
کنیم به دلیل حسادت یا خصومت، چنین اخباری را منتشر می کنند. ما هم به دلیل اخلاق
عمومی و هم به دلیل اخلاق حرفه ای و هم به دلیل حیثیت علمی، نمی پذیریم تقلب در
پژوهش دانشگاهی گسترش یابد. نکته مهم دیگر این است که اگر حسادت یا خصومت، عامل
بروز چنین واکنش هایی بود، آنها به روش های دیگر هم می توانستند با ما مقابله
کنند. برای مثال، اگر به ما حسادت می کنند، دیگر نباید برای داوری مقاله علمی به
دانشمندان و پژوهشگران ما مراجعه کنند، درحالی که هم اکنون بسیاری از پژوهشگران ما
داوران معتبری هستند که مقاله های مهم ترین نشریات و ژورنال های بین المللی را
داوری می کنند. خود من هم مرتب مقاله هایی را داوری می کنم. پس این تصور وجود
ندارد چون ایرانی ها تقلب کردند و انسان های متخلفی هستند، پس دیگر به آنها مراجعه
نکنیم. باید بپذیریم اصلانگاه یکپارچه و یکدستی به نفع ما یا علیه ما وجود ندارد.
در کنار این مواضع، برخی گفتند ماجرای انتشار مقاله های تقلبی نشان می دهد اصلا انتشار مقاله چیز خوبی نیست و چرا ما این قدر روی انتشار مقاله علمی تاکید می کنیم و بهتر است موضوع انتشار مقاله علمی را فراموش کنیم. نظر شما درباره این موضوع چیست؟
به باور من، این هم یکی از اظهارنظرهای اشتباهی بود که در این مدت بیان شد. باید دانست هم اکنون در سراسر جهان، نتیجه و دستاورد پژوهش های علمی را به شکل مقاله منتشر می کنند. در نظر داشته باشیم انتشار مقاله یکی از بخش های مهم سازوکار علم است و چون در بخش هایی، تقلب صورت گرفته است، نمی توان سازوکار علم را به هم ریخت، بلکه باید به تصحیح آن رفتار غلط پرداخت.
اما یک نکته مهم دیگر این است که پیش از این هم، استادان و پژوهشگران ما نسبت به شیوع تقلب در دانشگاه ها هشدار دادند و رسانه های ما هم به آن پرداختند، اما مدیران ما به این موضوع اهمیت ندادند، اما چرا زمانی که این خبر در رسانه های دیگر مطرح شد، این قدر در برابر آن موضع گرفتند؟
این گونه موضع گیری هم چندین دلیل دارد؛ از جمله اینکه زمانی که این بحث در کشور مطرح می شود، معمولادر همین سطح باقی می ماند و الزاما انعکاس بین المللی ندارد، ولی نشریاتی مانند «نیچر» و «ساینس» در سراسر دنیا پخش می شوند و اخباری که در این ژورنال ها منتشر می شود، در سراسر دنیا خواننده دارد. باید پذیرفت با انتشار خبر تقلب در تولید مقالات، حیثیت علمی ما در سطح بین المللی خدشه دار شد و به همین دلیل ما باید برای ترمیم این اعتبار خدشه دارشده بکوشیم.
نکته مهم دیگر اینکه شما در یادداشت قبلی تان در روزنامه «شرق»، کار موسسه های تدوین و تنظیم پایان نامه و مقاله را با آب زرشک فروشان مقایسه کردید و گفتید اینها همان کسانی هستند که قبلاکارهایی مربوط به تایپ و تکثیر جزوه های دانشجویی را انجام می دادند و الان که دیدند تولید مقاله سود بیشتری دارد، وارد این حوزه شدند، اما بسیاری از کارشناسان و از جمله خود گزارشگر ساینس گفته کیفیت بسیاری از این مقاله ها در حد قابل قبولی است پس نمی توان آنها را با تایپ و تکثیر یا آب زرشک فروشی مقایسه کرد.
من
سطح این دو کار را با هم مقایسه نکرده بودم که مثلاتولید مقاله مانند آب زرشک
فروشی یا تکثیر جزوه آسان است، بلکه به موضوع زمینه های سودآوری این مشاغل اشاره
کردم و گفتم دلیل وجود چنین موسسه هایی، نیاز به آنها و همچنین سودآوری آنهاست و
اگر زمینه های چنین مشاغلی از بین برود، کم کم آنها هم محو می شوند. البته قبول
دارم ابزار کار تایپ و تکثیر و آب زرشک و تولید مقاله متفاوت است و قبول دارم
موسسه ای که می خواهد مقاله سفارشی تولید کند، افرادی را از بین دانشجویان و فارغ
التحصیلان زبده انتخاب می کند که در قبال دریافت پول، مقاله های خوبی تولید می
کنند، اما همه حرف من این است که موضوعات اقتصادی، نیروی محرکه همه این فعالیت
هاست.
ولی گذشته از همه این موارد،
به نظر می رسد در ایران، دانشگاهیان با دید مثبت به فعالیت های خبرنگاران علمی
نگاه نمی کنند و در این مورد خاص هم، اصل پدیده تقلب را فراموش کردند و گفتند چرا
خبرنگاران اخبار مربوط به تقلب را منتشر کردند.
من این موضوع را به شکل عام قبول ندارم که جامعه دانشگاهی نسبت به جامعه خبرنگاران، دید منفی دارد ولی می پذیرم به شکل موردی ممکن است استادی یا موسسه ای، درباره شکل و شیوه انتشار یک خبر، اظهارنظری کرده باشد. البته می پذیرم افرادی از جامعه علمی، حضور در عرصه های اجتماعی مانند گفت وگو با نشریات عمومی را مفید نمی دانند یا ممکن است حضور در این عرصه ها برایشان دشوار باشد. برای بسیاری از پژوهشگران، حضور در پژوهشگاه یا موسسه تحقیقاتی راحت تر است و بیشتر وقت شان را در همان پژوهشگاه می گذرانند، اما این به معنای موضع گیری در قبال روزنامه نگاران نیست. البته در کنار اینها، بخش درخور توجهی از استادان دانشگاه ها و پژوهشگران هم داوطلبانه با رسانه های عمومی در ارتباط هستند و با آنها همکاری می کنند.
خود شما به عنوان یک پژوهشگر، چه انتظاری از یک خبرنگار علم یا رسانه علمی دارید و برای بهترشدن کارشان چه پیشنهادی دارید؟
به باور من، همه ما در
کارمان نیازمند پختگی و حرفه ای گری هستیم. هر قدر کارمان پخته تر و حرفه ای تر
باشد، مخاطبان بیشتری را هم جذب می کند و کارمان تاثیرگذارتر می شود. نه در کار
دانشگاهی و نه در کار روزنامه نگاری علمی، هیچ راه میانبری وجود ندارد و لازم است
خبرنگاران مدام به خواندن کتاب و آموختن چیزهای جدید ادامه دهند تا کارشان
تاثیرگذارتر شود. برای مثال، خود من، مرتب کتاب های بسیاری می خوانم و برخی اوقات
که برای عموم سخنرانی می کنم یا مقاله هایی را برای نشریات علمی ترویجی می نویسم،
از اطلاعات کتاب ها استفاده می کنم. برای مثال، زمانی که درباره تاریخ زلزله یا
پیامدهای آن حرف می زنم ممکن است به این موضوع اشاره کنم که نام شهر «ری» در منابع
یونانی به عنوان شهری ذکر شده که در اثر زلزله تخریب شده است. شاید
برای شما هم جالب باشد زمانی در بندر «سیراف» زلزله ای رخ داد که پیامدهای آن زمین
لرزه، حکومت محلی آنجا را ساقط کرد. همه خبرنگاران هم می توانند با خواندن کتاب
های زیاد، بر اندوخته های خود بیفزایند تا مقاله های خود را پربارتر کنند.
درددل های یک تبلیغات چی
دکتر مهدی زارع: من بارها از فعالیت ها و تبلیغات موسسه های تولید مقاله های سفارشی عکس گرفتم و در سایت و وبلاگ و فیس بوکم منتشر کردم. در یکی از این موارد تهیه عکس، سوژه عکاسی من، موارد بسیاری را به شکل درددل با من مطرح کرد؛ از جمله اینکه این کار، تنها کاسبی ماست و از من خواهش کرد کاسبی شان را برهم نزنم. هرچند من تاکید می کنم کاسبی به این شیوه، صد درصد غلط است و نباید کسی به این روش پول دربیاورد، ولی اگر منطقی به ماجرا نگاه کنیم، متوجه می شویم افرادی بی کار هستند و درمقابل زمینه های اشتغال نیز در این قسمت وجود دارد و طبیعی است افراد بی کار به سمت آن کشیده می شوند و تا زمانی که چنین زمینه های اقتصادی وجود داشته باشد، مقابله با آنها نتیجه بخش نخواهد بود. به باور من، اگر می خواهیم این مشاغل ریشه کن شود، باید زمینه های پدیدآمدن آنها را از بین برد.
روزنامه شرق ، شماره 2746 به تاریخ 18/9/95، صفحه 11 (علم)
